فتوحات دارالمرز: تاریخ گیلان یا تاریخ احمد خانی

نسخه خطی حاضر  كتابیست در تاریخ گیلان در زمان صفویه كه پیرامون سالهای ۹۲۳ تا ۱۰۳۸ هـ در ۲ فصل و ۴ مقاله بدین ترتیب تألیف شده است : فصل ۱: در حالات ادبار و انكسار دولت مظفر سلطان مرحوم والی گیلان بیه پس رشت و انقراض دولت سلاطین اسحاقیه علیهم الرحمة كه از آن زمان الی الآن مدت ممتد یكصد و چهل و دو سال مصروف شده . فصل ۲:در احوال جلای مغفوری خان احمد خان حاكم و والی ولایت بیه پیش لاهیجان و ابتلای پسران شاه جمشید خان علیه الرحمة و الرضوان و به قتل رسیدن امیر سیاوش خان حاكم گسكر و عصیان امیر حمزه خان طالش حاكم آستارا و به قتل رسیدن امیر سیاوش خان حاكم گسكر و عصیان امیر حمزه خان طالش حاكم آستارا و به قتل آمدن او در ولایت شیروان و استیصال ملوك مازندران به مدلول آیه كریمه : ذلك فضل الله یؤتیه من یشاء و الله ذوالفضل العظیم . مقاله ۱:در بیان حال و شرح مآل امیر حمزه ، خان طالش و فرزندان مشارالیه . مقاله ۲: در بیان یاغی شدن ملك جهان گیر ولد ملك سلطان محمد رستمداری و مآل حال او بتقدیر حضرت باری . مقاله ۳: در بیان ابتلای بوسعید میر فومنی و فرج بعد شدت او به موجب تقدیر قادر غنی . مقاله ۴: در بیان یاغی شدن میر حاتم سپهسالار شفت از علیخان و مآل حال او بطریق استحسان . مؤلف می نویسد :«پوشیده نماند كه درین پنجاه سال كه مملكت معموره دارالمرز به تصرف سلاطین اسحاقیه در آمده فترات و انقلابات و هجوم و ازدحام عوام كالانعام بل هم اضل سبیلاً مثل فتور غریب شاه مشاهده نشده بود این فقیر بی بضاعت عبدالفتاح فومنی را به گوشه دهقان (دهقانی) به عزلت و انقطاع بسر میبرد به خاطر فاتر خطور نمود كه قضیه مذكوره را بنوعی كه سانح شده بود تألیف نماید چون واقعات مذكوره حسب الواقع بتحریر واقع نشده بود به فكر آن افتاد كه شمه ای از حالات ملوك و سلاطین مازندران و گسكر و آستارا و لنگركنان كه در عصر و زمان تسلط و استیلای سلاطین صفویه به وقوع رسیده بیان سازد...» . این كتاب به سال ۱۲۷۴ هـ در پترزبورگ روسیه و در سال ۱۳۱۵ش در رشت ، آنگاه در سال ۱۳۴۹ش با تحقیق دكتر منوچهر ستوده در تهران و نیز به سال ۱۳۵۳ش با تحقیق عطاء الله تدین در تهران به چاپ رسیده است . فتوحات دارالمرز نیز تحریر دیگریست از تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی ، وی پس از رسیدن به مقام حكومتی در پی آن شد كه تغییراتی در كتابش ایجاد نماید ، نسخه ای از فتوحات دارالمرز در فهرست كتابخانه ملی ملك ، شماره ۴۱۶۷ آمده است ، اختلافات بین این دو تحریر در نسخه چاپ سال ۱۳۴۹ش بیان شده است .